Câu chuyện kể về hành trình phiêu lưu của Dế Mèn và về sau là cùng người bạn đồng hành Dế Trũi. Trên chặng đường lang bạt ấy, Dế Mèn gặp gỡ nhiều loài vật khác nhau, trải qua nhiều thử thách và cũng có thêm nhiều bài học quý báu. Mỗi chặng đường Dế Mèn đi qua, mỗi vùng đất Dế Mèn đặt chân đến, mỗi loài vật Dế Mèn chạm mặt đều trở thành một tư tưởng giáo dục hay một giá trị nhân văn mà Tô Hoài muốn gửi gắm. Bằng sự quan sát tỉ mỉ, lựa chọn kĩ lưỡng nhà văn đưa vào trang sách của mình những chi tiết, đặc điểm tiêu biểu nhất của giống loài. Và tất cả những sự lựa chọn miêu tả ấy đều phù hợp với cái nhìn ngây thơ, trong trẻo của trẻ em với đam mê khám phá. Lúc này, Dế Mèn phiêu lưu ký hiện lên như một cuốn sách khoa học, một cuốn sách sinh học cung cấp cho độc giả những tri thức về thế giới loài vật. Tô Hoài bằng những kiến thức phong phú của một nhà động vật học, nhà côn trùng học đã khéo léo biến tác phẩm của mình trở thành một điểm giao thoa giữa khoa học và nghệ thuật, giữa giải trí và giáo dục. Sử dụng những hình tượng cụ thể trong hiện thực bên ngoài để tái tạo lại thành những biểu tượng nghệ thuật thể hiện một thứ hiện thực khác – con người.